Monitoring Lasów w Polsce - Stan zdrowotny lasów Polski w roku 2014.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I i II rzędu

Ocena poziomu uszkodzenia monitorowanych gatunków drzew w kraju

Jadwiga Małachowska

Tabela 1. Liczba SPO I rzędu wg form własności w układzie krain - 2014 rok.

Kraina przyrodniczo- leśna	W zarządzie Lasów Państwowych	Osób fizycznych	W zarządzie Parków Narodowych	Pozostałe własności	Własności razem
Bałtycka	293	20	3	7	323
Mazursko-Podlaska	167	44	7	2	220
Wielkopolsko-Pom.	345	48	2	12	407
Mazowiecko-Podl.	139	165	4	4	312
Śląska	154	11	0	7	172
Małopolska	190	145	3	18	356
Sudecka	37	4	1	5	47
Karpacka	90	66	13	7	176
Razem	1415	503	33	62	2013

    W 2014 roku przeprowadzono obserwacje na 2013 stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu (SPO I rz.) (Rys. 1). Większość powierzchni (1415) znajduje się w lasach będących w zarządzie Lasów Państwowych oraz w lasach będących własnością osób fizycznych (503 pow.) (Tab. 1).
      Liczba powierzchni: 1) w układzie krain przyrodniczo-leśnych zawiera się w przedziale od 47 w Krainie Sudeckiej do 407 w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej, 2) w układzie RDLP – w przedziale od 63 w RDLP Piła do 184 w RDLP Białystok, 3) w układzie województw – w przedziale od 41 w województwie opolskim do 205 w województwie mazowieckim.
      Liczby powierzchni wg gatunku panującego w drzewostanie wynoszą: powierzchnie z dominacją sosny – 1234, świerka – 86, jodły – 47, innych iglastych – 17, buka – 75, dębu – 133, brzozy – 182 olszy – 132, innych liściastych – 107 (Tab. 2).

Tabela 2. Liczba SPO I rzędu w lasach wszystkich form własności, zestawienie według gatunków w układzie krain - 2014 r.

Kraina przyrodniczo- leśna	Sosna	Świerk	Jodła	Inne iglaste	`Iglaste razem`	Buk	Dąb	Brzoza	Olsza	Inne liściaste	Liściaste razem	Gatunki razem
Bałtycka	187	11	0	6	`204`	23	22	38	28	8	119	323
Mazursko-Podlaska	127	15	0	0	`142`	1	7	26	34	10	78	220
Wielkopolsko-Pom.	335	2	0	2	`339`	5	17	21	14	11	68	407
Mazowiecko-Podl.	210	1	0	0	`211`	0	19	48	28	6	101	312
Śląska	96	3	0	3	`102`	5	24	18	8	15	70	172
Małopolska	252	3	9	1	`265`	7	32	23	12	17	91	356
Sudecka	1	22	0	0	`23`	1	7	5	1	10	24	47
Karpacka	26	29	38	5	`98`	33	5	3	7	30	78	176
Razem	1234	86	47	17	`1384`	75	133	182	132	107	629	2013

W 2014 roku wykonano pomiary i obserwacje na 144 stałych powierzchniach obserwacyjnych II rzędu (SPO II rzędu). Wszystkie zlokalizowane są w lasach będących w zarządzie Lasów Państwowych. Liczba powierzchni: 1) w układzie krain przyrodniczo-leśnych zawiera się w przedziale od 8 w Krainie Sudeckiej do 26 w Krainie Małopolskiej, 2) w układzie RDLP – w przedziale od 2 w RDLP Zielona Góra do 18 w RDLP Katowice, 3) w układzie województw – w przedziale od 2 w woj. łódzkim do 13 w woj. lubelskim. Liczby powierzchni wg gatunku panującego w drzewostanie wynoszą: powierzchnie z dominacją sosny – 100, świerka – 18, buka – 11, dębu – 15.

OCENA POZIOMU USZKODZENIA MONITOROWANYCH GATUNKÓW DRZEW

Parametrami oceny poziomu uszkodzenia gatunków są następujące charaktetyki: procentowy udział drzew zdrowych (klasa 0, defoliacja 0-10%), procentowy udział drzew uszkodzonych (klasy 2-4, defoliacja > 25% i drzewa martwe) oraz średnia defoliacja drzew.

Zróżnicowanie uszkodzenia monitorowanych gatunków drzew
Średnia defoliacja wszystkich gatunków razem wynosiła 21,91%, iglastych razem – 21,77%, a liściastych razem – 22,18%. Udział drzew zdrowych (do 10% defoliacji) gatunków razem wynosił 11,55%, a udział drzew uszkodzonych (powyżej 25% defoliacji) – 18,86%. Gatunki liściaste charakteryzowały się wyższym udziałem drzew zdrowych (15,37%) oraz wyższym udziałem drzew uszkodzonych (21,85%) niż gatunki iglaste (odpowiednio: 9,46% i 17,23%) – Rys. 2.

Kolejność gatunków od najzdrowszych do najbardziej uszkodzonych (ustalona na podstawie analizy trzech parametrów określających zdrowotność: udziału drzew zdrowych, udziału drzew uszkodzonych oraz średniej defoliacji) jest następująca: buk < olsza < jodła < inne liściaste, inne iglaste < sosna < świerk < brzoza < dąb.
Dla gatunków drzew razem poziom zdrowotności lasów w 2011 r. w porównaniu z 2010 r. uległ pogorszeniu, w 2012 r. zmiany były niewielkie, w 2013 r. odnotowano poprawę stanu lasów. W 2014 r. ogólna kondycja lasów nie uległa wyraźnej zmianie. Średnia defoliacja gatunków razem wynosiła w kolejnych latach: 20,85%, 22,41%, 22,77%, 21,55% i 21,91%; udział drzew zdrowych wynosił: 20,98%, 13,96%, 11,28%, 13,73% i 11,55%; udział drzew uszkodzonych: 20,67%, 23,99%, 23,37, 18,78% i 18,86%.

Uszkodzenia monitorowanych gatunków drzew według form własności lasu
Porównanie poziomu zdrowotności monitorowanych gatunków drzew (wiek ponad 20 lat) wykonano w układzie czterech form własności: lasy w zarządzie Lasów Państwowych, lasy prywatne, lasy w Parkach Narodowych oraz lasy ‘pozostałych’ własności – Tab. 3, Rys. 3, 4.

Rys. 2. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w 2014 roku. Wiek powyżej 20 lat. Wszystkie formy własności.

      Kategoria ‘inne iglaste’ w lasach prywatnych, dąb i gatunki z kategorii ‘inne iglaste’ i ‘inne liściaste’ w parkach narodowych oraz jodła w lasach ‘pozostałych’ własności – ze względu na małą liczebność próby (poniżej 30 drzew) zostały pominięte w analizie.
      Uszkodzenie sosny w parkach narodowych i w lasach prywatnych było wyższe niż w lasach państwowych i lasach ‘pozostałych’ własności. Udział drzew zdrowych w lasach tych czterech kategorii własności wynosił odpowiednio: 5,41%, 5,39%, 9,26% i 10,81%, drzew uszkodzonych: 24,32%, 22,86%, 14,52% i 15,37%, a średnia defoliacja: 23,76%, 23,76%, 21,07% i 21,64%.
      Najwyższe uszkodzenie świerka zarejestrowano w lasach parków narodowych (śr. def. = 28,59%, brak drzew zdrowych, 32,61% drzew uszkodzonych), duże - w lasach prywatnych (śr. def. = 26,56%), niższe - w lasach ‘pozostałych’ własności (śr. def. = 23,41%), najniższe - w lasach państwowych (śr. def. = 21,81%, 19,76% drzew zdrowych i 23,51% drzew uszkodzonych).

Najbardziej uszkodzone jodły obserwowano w lasach parków narodowych. Mniej uszkodzone były jodły w lasach państwowych, najmniej w lasach prywatnych. Średnia defoliacja wynosiła odpowiednio: 28,33%, 20,36% i 17,32%.

Tabela 3. Średnia defoliacja monitorowanych gatunków według form własności - 2014 r.

Gatunek drzewa	W zarządzie Lasów Państwowych	Osób fizycznych	W zarządzie Parków Narodowych	Pozostałe własności	Własności razem
Sosna	21,07	23,76	23,76	21,64	21,77
Świerk	21,81	26,56	28,59	23,41	23,08
Jodła	20,36	17,32	28,33	18,91	19,99
Inne iglaste	19,83	26,47	25,83	18,33	20,15
Gat. iglaste	21,08	23,66	26,11	21,51	21,77
Buk	16,17	16,89	16,98	15,54	16,28
Dąb	25,30	26,11	20,42	32,10	25,76
Brzoza	24,14	23,70	29,53	22,95	24,06
Olsza	20,43	19,05	16,81	16,47	19,76
Inne liściaste	21,63	20,47	17,96	21,88	21,12
Gat. liściaste	22,35	21,69	20,13	23,86	22,18
Gat. razem	21,50	22,88	23,63	22,50	21,91

*) wyniki oznaczone niebieskim kolorem mogą być obarczone błędem ze względu na małą liczebność próby (do obliczeń wzięto co najwyżej 30 drzew)

Drzewa kategorii ‘inne iglaste’ okazały się zdrowsze w lasach ‘pozostałych’ własności, niż w lasach państwowych. Udział drzew zdrowych wynosił odpowiednio: 33,33% i 16,71%, udział drzew uszkodzonych: 11,90% i 12,83%, a średnia defoliacja: 18,33% i 19,83%.

Rys. 3. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w 2014 roku. Wiek powyżej 20 lat. Lasy w zarządzie Lasów Państwowych.

Uszkodzenie buków, najniższe wśród analizowanych gatunków drzew, nie wykazywało znacznego zróżnicowania w zależności od formy własności lasów. Średnia defoliacja zawierała się w przedziale od 15,54% (lasy ‘pozostałych’ własności) do 16,98% (lasy w parkach narodowych).

Najbardziej uszkodzone dęby obserwowano w lasach ‘pozostałych’ własności (śr. def. = 32,10%). Mniej uszkodzone były dęby w lasach państwowych i w lasach prywatnych (odpowiednio: 25,30% i 26,11% średniej defoliacji).
Największe uszkodzenie brzóz występowało w lasach parków narodowych, niższe uszkodzenie zanotowano w lasach państwowych i w lasach prywatnych, najniższe – w lasach ‘pozostałych’ własności. Średnia defoliacja wynosiła odpowiednio: 29,53%, 24,14%, 23,70% i 22,95%.

Uszkodzenie olszy ogółem w kraju było niewielkie. Większe uszkodzenie drzew tej grupy gatunków występowało w lasach państwowych (śr. def. = 20,43%), średnie - w lasach prywatnych (śr. def. = 19,05 %), najmniejsze – w lasach ‘pozostałych’ własności oraz w parkach narodowych (śr. def. = 16,47% i 16,81%).

Rys. 4 . Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w 2014 roku. Wiek powyżej 20 lat. Lasy prywatne.

Uszkodzenie drzew kategorii ‘inne liściaste’ nie wykazywało znacznego zróżnicowania w zależności od formy własności lasów. średnia defoliacja zawierała się w przedziale od 20,47% (lasy prywatne) do 21,88% (‘inne własności razem’).

Największe uszkodzenia drzew (gatunki razem) występowały w lasach parków narodowych. Zarejestrowano tam 12,27% drzew zdrowych, najwięcej drzew uszkodzonych (24,09%), najwyższa była też średnia defoliacja (23,63%). Najmniej uszkodzone były drzewa w lasach państwowych. Było tam 11,99% drzew zdrowych, najmniej drzew uszkodzonych (17,65%), średnia defoliacja była również najniższa (21,50%). W lasach ‘pozostałych’ własności i lasach prywatnych poziom uszkodzenia drzew był wyższy niż w lasach państwowych a niższy niż w lasach parków narodowych.

Uszkodzenie drzew w układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych
Najzdrowsze okazały się drzewa (gatunki razem) w lasach RDLP Szczecin: najwyższy udział drzew zdrowych w zestawieniu (31,46%), niski udział drzew uszkodzonych (11,35%) i najniższa średnia defoliacja (17,45%). Najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach RDLP Lublin: niski udział drzew zdrowych (5,14%), najwyższy udział drzew uszkodzonych (38,57%) i najwyższa średnia defoliacja (26,64%) (Rys. 5, 8).

Rys. 5 . Udział drzew monitorowanych gatunków łącznie w klasach defoliacji w układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (lasy w zarządzie LP) w 2014 r.

Większość RDLP ma trudną do określenia pozycję w rankingu uszkodzeń drzew. Drzewa w lasach RDLP Toruń i Piła charakteryzują się niskim poziomem uszkodzenia, pomimo niskich udziałów drzew zdrowych (8,31% i 8,19%), przy najniższych w zestawieniu udziałach drzew uszkodzonych (6,69% i 8,28%) wartości średniej defoliacji były niskie (19,38% i 20,16%). Średnia defoliacja drzew w lasach RDLP Łódź, Zielona Góra i Szczecinek przyjmowała wartości niewiele wyższe (niewiele ponad 20%), przy wyższych udziałach zarówno drzew zdrowych (od 10,47% do 15,08%), jak i drzew uszkodzonych (12,02% do 14,47%).

      RDLP Kraków Poznań i Gdańsk to grupa RDLP o średnim poziomie uszkodzenia drzew. W RDLP Kraków przy średniej defoliacji wynoszącej 20,85%, zarówno udziały drzew zdrowych, jak i uszkodzonych były wysokie (odpowiednio: 22,57% i 19,95%). Z kolei w RDLP Poznań i Gdańsk, przy średniej defoliacji wynoszącej około 21,50%, udziały drzew zdrowych były najniższe w zestawieniu (około 3%), jak również udziały drzew uszkodzonych były niewielkie (10,38% i 12,62%).
      Lasy w RDLP Radom, Wrocław, Krosno i Katowice charakteryzują się podwyższonym poziomem uszkodzenia drzew. Przy średniej defoliacji wynoszącej około 22%, udziały drzew zdrowych były zróżnicowane, wynosiły od 6,05% do 18,06%, udziały drzew uszkodzonych również różniły się (od 16,92% do 21,79%).
      Trzy następne RDLP: Olsztyn, Warszawa i Białystok w 2014 r. znalazły się w grupie RDLP o wysokim poziomie uszkodzenia drzew. Udziały drzew zdrowych były dość zróżnicowane (od 5,79% do 11,62%), udziały drzew uszkodzonych (od 22,31% do 29,22%) oraz średnia defoliacja (od 23,40% do 23,96%) były wysokie.
    Uszkodzenie drzew w układzie województw
      Najzdrowsze okazały się drzewa (gatunki razem) w lasach województwa zachodniopomorskiego, występowały tu: najwyższy udział drzew zdrowych (23,14%), niski udział drzew uszkodzonych (12,78%) i najniższa średnia defoliacja (18,97%). Najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach województwa lubelskiego (niski udział drzew zdrowych równy 7,96%, najwyższy udział drzew uszkodzonych – 34,09% i najwyższa średnia defoliacja – 25,41%) – Rys. 6, 8.

Rys. 6 . Udział drzew monitorowanych gatunków łącznie w klasach defoliacji w układzie województw w 2014 r.

      Podobnie jak w przypadku RDLP w większości województw trudno określić pozycję w rankingu uszkodzeń drzew. Województwa: lubuskie, kujawsko-pomorskie i świętokrzyskie charakteryzują się niskim poziomem uszkodzenia (średnia defoliacja poniżej 21%), jednak udziały drzew zdrowych i uszkodzonych są tu mocno zróżnicowane (odpowiednio: od 8,66% do 18,49% i od 7,73% do 17,54%). Podobną kondycją charakteryzują się lasy województw wielkopolsko-pomorskiego i pomorskiego: pomimo niskich udziałów drzew zdrowych (do 6%), przy niewysokich udziałach drzew uszkodzonych (9,49% i 12,63%) wartości średniej defoliacji wynosiły około 21%. Województwa łódzkie, śląskie i dolnośląskie można zaliczyć do grupy województw o średnim poziomie uszkodzenia drzew. Udziały drzew zdrowych, uszkodzonych oraz średnia defoliacja przyjmowały tam wartości średnie, wynoszące odpowiednio: od 6,71% do 14,23%, od 15,87% do 17,66% oraz od 21,27% do 22,00%.
      Lasy w województwach małopolskim, podkarpackim i podlaskim charakteryzują się podwyższonym poziomem uszkodzenia drzew. Średnia defoliacja zawierała się w przedziale od 21,85% do 22,92%, udziały drzew zdrowych utrzymywały się na średnim poziomie (od 12,48% do 17,37%), udziały drzew uszkodzonych były podwyższone, wynosiły od 20,13% do 23,52%.
      Trzy następne województwa: mazowieckie, opolskie i warmińsko-mazurskie w 2014 r. znalazły się w grupie województw o wysokim poziomie uszkodzenia drzew. Udziały drzew zdrowych nie przekraczały 10%, udziały drzew uszkodzonych zawierały się w przedziale od 19,39% do 27,22%, a średnia defoliacja – w przedziale od 23,31% do 24,68%.
    Uszkodzenie drzew w układzie krain przyrodniczo-leśnych

Rys. 7 . Udział drzew monitorowanych gatunków łącznie w klasach defoliacji w układzie krain przyrodniczo-leśnych w 2014 r.

Najzdrowsze okazały się drzewa w lasach Krainy Bałtyckiej: zanotowano wysoki udział drzew zdrowych (16,86%), niski w porównaniu z innymi krainami udział drzew uszkodzonych (14,09%) i najniższą średnią defoliację (19,96%). Najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach Krainy Mazowiecko-Podlaskiej: niski udział drzew zdrowych (5,83%), najwyższy w zestawieniu udział drzew uszkodzonych (26,08%) i najwyższa średnia defoliacja (24,19%).Krainy Karpacka i Wielkopolsko-Pomorska, które można zaliczyć do krain z lasami o niższym uszkodzeniu (zbliżone wartości średniej defoliacji: 20,79% i 20,27%), różnią się znacznie pod względem udziału drzew zdrowych: w pierwszej jest on najwyższy (20,45%), w drugiej – niski (8,50%); oraz pod względem udziału drzew uszkodzonych: w pierwszej przyjmuje wartość średnią (17,36%), a w drugiej – najniższą (10,45%) – Rys. 7, 8.
Podobnie Krainy: Śląska i Sudecka, charakteryzujące się uszkodzeniem drzew na poziomie średnim (udziały drzew uszkodzonych oraz średnia defoliacja w zakresach wartości średnich, odpowiednio: 17,12% i 17,13% oraz 22,15% i 21,06%) różnią się pod względem udziału drzew zdrowych (odpowiednio: 7,65% i 14,04%). Dwie pozostałe Krainy: Małopolska i Mazursko-Podlaska, charakteryzujące się podwyższonym uszkodzeniem, mają podobne wartości ocenianych parametrów: średnie udziały drzew zdrowych (11,76% i 12,55%), podwyższone udziały drzew uszkodzonych (24,38% i 25,18%) oraz podwyższone wartości średniej defoliacji (23,36% i 23,14%).

Rys. 8 . Poziom uszkodzenia lasów w 2014 r. na podstawie oceny defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych z wyróżnieniem 3 klas defoliacji

W układzie RDLP najzdrowsze okazały się drzewa w lasach RDLP Szczecin, najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach RDLP Lublin.
W układzie województw najlepszą kondycją charakteryzowały się drzewa w lasach województwa zachodniopomorskiego, najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach województwa lubelskiego.
W układzie krain przyrodniczo-leśnych najwyższy poziom zdrowotności drzew odnotowano lasach Krainy Bałtyckiej, najniższy – w lasach Krainy Mazowiecko-Podlaskiej.