„Środowisko Europy 2020 – stan i prognozy”: wezwanie do zmiany kierunku działań i ich intensyfikacji

Europejska Agencja Środowiska 4 grudnia 2019 r. opublikowała najnowszy raport SOER o stanie środowiska w Europie: „Środowisko Europy 2020 – stan i prognozy” (SOER 2020). „Musimy robić więcej, musimy działać inaczej” – w skrócie takie przesłanie wynika z SOER 2020. Jest to swego rodzaju recepta na sprostanie najpilniejszym wyzwaniom w dziedzinie środowiska, a także sposób na osiągnięcie światowego postępu, który w równym stopniu uwzględni aspekty społeczne, ekonomiczne i te dotyczące środowiska.

Konieczność pilnych rozwiązań systemowych

Europejska Agencja Środowiska wskazuje, że z uwagi na tempo i charakter zmian zachodzących w środowisku, w powiązaniu z procesami społecznymi, gospodarczymi i technologicznymi, znajdujemy się w kluczowym momencie. W skali globalnej jest nas więcej, osiągamy lepsze wyniki gospodarcze, ale również intensywniej zużywamy zasoby naszej planety. Zdaniem EEA, w nadchodzącej dekadzie mamy być może ostatnią szansę na podjęcie skutecznych działań zapobiegających nieodwracalnym zmianom środowiska, klimatu i zagrażającym dobrej jakości życia na naszej planecie.

Dotychczasowy dorobek prawny i polityczny Europy w zakresie ochrony środowiska i wyjętego z niego, jako oddzielne zagadnienie, klimatu jest duży. Różnorodne działania podejmowane przez Unię Europejską w tym zakresie przynoszą pewne efekty, lecz nie są wystarczające. Europa mierzy się ze stałymi problemami w takich obszarach, jak utrata różnorodności biologicznej, zużycie zasobów, skutki zmian klimatu oraz związane ze środowiskiem zagrożenia dla zdrowia i jakości życia. Dodatkowo, wyzwania w zakresie stanu środowiska stają się tym większe przez działanie tzw. globalnych megatrendów, obejmujących np. zmiany demograficzne. Równocześnie szybkie zmiany technologiczne przynoszą nowe zagrożenia i niepewności.

Zakres i struktura raportu

We wspomnianym raporcie „Środowisko Europy 2020 – stan i prognozy” (SOER 2020) EEA przedstawia szczegóły na temat tego, jaki jest stan środowiska, jak się zmienia, co udało już się osiągnąć, a co wymaga pilnych działań i jakie są perspektywy na przyszłość. Raport ten jest zintegrowaną oceną stanu środowiska uwzględniającą złożone czynniki sprawcze oraz konsekwencje związane z zachodzącymi zmianami środowiska. Ocenę tworzą cztery części. W pierwszej części Agencja przedstawia globalne czynniki kształtujące rozwój Europy, w drugiej – tendencje i prognozy dotyczące środowiska oraz sektorów, a w trzeciej – czynniki ograniczające lub umożliwiające zmiany o charakterze transformacyjnym. Część czwarta SOER 2020 zawiera natomiast wnioski oraz refleksje na temat sposobu, w jaki Europa może zmienić kierunek swoich działań i osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju w przyszłości. Opublikowanej właśnie ocenie zintegrowanej nadano podtytuł „Wiedza dla przemian na rzecz zrównoważonego rozwoju Europy”. Zamiast publikowanej przy poprzednich raportach SOER Syntezy, EEA planuje wydanie za rok oddzielnego opracowania o roboczym na razie tytule „Od wiedzy do działań”. Podstawą dla opracowania tego elementu SOER 2020 będą wnioski wynikające z prowadzonych na różnych szczeblach debat na temat konkluzji wydanej właśnie oceny zintegrowanej. 

Możliwości realizacji celów

Zdaniem autorów SOER 2020 większości celów na 2020 r. nie uda się osiągnąć, jednak nadal istnieje szansa na osiągnięcie celów długoterminowych przyjętych na lata 2030 i 2050. Obszarem, w którym osiągnięto najmniejsze postępy jest ochrona i zachowanie europejskiej różnorodności biologicznej. Spośród 13 szczegółowych celów polityki ustanowionych na 2020 r. w tej dziedzinie istnieje prawdopodobieństwo, że zostaną spełnione tylko dwa. Z kolei w dziedzinie efektywnego gospodarowania zasobami i gospodarki o obiegu zamkniętym Europa osiągnęła istotne korzyści. Jednak najnowsze tendencje wskazują na spowolnienie tempa postępów w takich obszarach jak ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, emisji przemysłowych i wytwarzania odpadów, poprawa efektywności energetycznej i udział energii ze źródeł odnawialnych. W kontekście ludzkiego zdrowia niepokój budzą zmiany klimatu, zanieczyszczenie powietrza, oddziaływanie hałasu oraz ryzyko związane ze stosowaniem niebezpiecznych substancji chemicznych.

Według Agencji realizacja wizji zawartej w siódmym programie działań w zakresie środowiska (7. EAP) dotyczącej „dobrej jakości życia z uwzględnieniem ograniczeń naszej planety do roku 2050” jest niepewna, lecz nadal możliwa i będzie wymagać zmiany działań, co do ich charakteru i poziomu ambicji. EEA podkreśla, że należy zarówno wzmocnić narzędzia realizacji ustanowionej polityki działań, jak i stosować nowe, innowacyjne rozwiązania w sferze zarządzania. Konieczne jest dokonanie transformacji głównych systemów, w tym dotyczących energii, żywności i mobilności. EEA zaznacza przy tym, że na nowo należy przemyśleć nie tylko stosowane technologie i procesy produkcji, lecz również wzorce konsumpcji oraz modele życia. Co więcej, wprowadzenie zmian systemowych wymaga działań pilnych, zgodnych, obejmujących różne obszary polityki działań, a także angażujących różnorodnych przedstawicieli społeczeństwa.

Agencja w czwartej części SOER 2020 wskazuje kilka istotnych obszarów, w których należy podjąć działania, aby przemiany stały się możliwe. Do tych obszarów należy zaliczyć:

a) wzmocnienie sposobów realizacji, integracji i spójności polityki,

b) opracowanie bardziej systemowych, długoterminowych ram polityki oraz powiązanych celów,

c) prowadzenie międzynarodowych działań w kierunku zrównoważonego rozwoju,

d) propagowanie innowacji poprzez działania w społeczeństwie,

e) zwiększenie skali inwestycji i reorientacja finansów,

f) zarządzanie ryzykiem oraz zapewnienie społecznie sprawiedliwych przemian,

g) łączenie wiedzy z działaniem.

Czym jest raport SOER?

Raport SOER jest flagowym produktem Europejskiej Agencji Środowiska. Zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie utworzenia EEA i Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska (EIONET), przyjętym w 1990 r., Agencja jest zobowiązana do publikowania raportu na temat stanu, trendów i perspektyw dla środowiska regularnie co 5 lat. Raporty SOER stanowią kompleksową ocenę stanu środowiska Europy i zachodzących w nim zmian. SOER 2020 jest szóstym tego typu raportem opracowanym przez Agencję. Podobnie jak poprzednie raporty, SOER 2020 został przygotowany w ścisłej współpracy z Europejską Siecią Informacji i Obserwacji Środowiska (EIONET) – partnerską siecią instytucji i reprezentujących je ekspertów z 33 krajów członkowskich EEA i sześciu krajów współpracujących.

Udział Polski w pracach nad SOER 2020

W prace nad raportem zaangażowany był Główny Inspektorat Ochrony Środowiska z racji koordynacyjnej roli w zakresie współpracy z Europejską Agencją Środowiska w ramach sieci EIONET. Zaangażowanie polegało na: zaopiniowaniu organizacji procesu prac, założeń raportu, założeń promocji, zapewnieniu dodatkowych, względem już dostępnych EEA, danych lub zorganizowaniu ich uzyskania z innych instytucji, udziale w kilkuetapowych konsultacjach treści, a także wykonaniu weryfikacji tłumaczenia wybranych elementów pakietu SOER. Udział w konsultacjach obejmował analizę i zaopiniowanie treści oraz zorganizowanie konsultacji z wieloma instytucjami w kraju, opracowanie uwag i przekazanie ich do EEA poprzez dedykowane narzędzia informatyczne.

Dostępne materiały:

Pełna wersja raportu SOER 2020 – ocena zintegrowana (w języku angielskim)

Nota prasowa (w języku polskim)

Streszczenie SOER 2020 (w języku polskim)

Wszystkie elementy pakietu SOER 2020