Wstęp

Program monitoringu lasów w 2017 roku

I.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu

1.

Ocena poziomu uszkodzenia monitorowanych gatunków drzew

2.

Ocena symptomów i przyczyn uszkodzeń drzew
Paweł Lech

      W 2017 roku łącznie na wszystkich powierzchniach SPO I rzędu stwierdzono 40 916 uszkodzeń drzew, które występowały na 28 300 drzewach (70,4% ocenianych drzew, o 4 punkty procentowe więcej niż w 2016 r.). Na 17 249 drzewach stwierdzono występowanie jednego uszkodzenia, na 9486 drzewach – dwóch uszkodzeń, a na 1565 drzewach – trzech. Nieuszkodzonych było łącznie 11 880 drzew, czyli 29,6% ocenianych drzew (w 2016 r. udział drzew nieuszkodzonych wynosił 33,3%). Wśród gatunków iglastych najwięcej drzew bez uszkodzeń cechowało sosnę (40,3% drzew bez uszkodzeń), zaś spośród gatunków liściastych – buk (24,4%). Najniższy udział drzew bez uszkodzeń zanotowano wśród gatunków iglastych u świerka (24,2% drzew), natomiast wśród gatunków liściastych – u olszy (5,5% drzew). W 2017 roku w porównaniu do roku poprzedniego udział drzew nieuszkodzonych wyraźnie zmniejszył się w przypadku wszystkich głównych gatunków lasotwórczych.

      Średnia liczby uszkodzeń przypadających na 1 drzewo (gatunki razem) wynosiła 1,01 i była większa niż w 2016 r. (tab. 4). U większości gatunków drzew stwierdzono przeciętnie powyżej 1 uszkodzenia/drzewo, najwięcej wśród dębów (1,60 uszkodzenia/drzewo). Jedynie u sosny, jodły i domieszkowych gatunków iglastych wartości tego parametru były mniejsze od jedności (odpowiednio: 0,77, 0,94 i 0,69 uszkodzenia/drzewo). Przeprowadzona analiza trendów zmian nasilenia występowania uszkodzeń drzew w latach 2011-2017 (test Manna-Kendalla) wykazała brak wyraźnego trendu w przypadku świerka, jodły i domieszkowych gatunków iglastych, zaś w przypadku pozostałych gatunków drzew oraz łącznie dla wszystkich badanych drzew – wzrost nasilenia częstości występowania uszkodzeń (tab. 4).

      Wraz z wiekiem u sosny, jodły, dębu, brzozy, olszy i innych gatunków liściastych następował wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na 1 drzewie. W przypadku pozostałych gatunków drzew brak tendencji tego typu (tab. 4).

      Zróżnicowanie pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem średniej liczby uszkodzeń przypadającej na jedno drzewo w 2017 r. nie było znaczące. Zawierało się w przedziale od 0,85 w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej do 1,17 w Krainie Sudeckiej. Największe różnice pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem liczby uszkodzeń na jednym drzewie stwierdzono u sosny oraz buka i domieszkowych gatunków liściastych. Wysokim nasileniem występowania uszkodzeń na drzewach gatunków iglastych cechowały się Krainy Mazowiecko-Podlaska i Kraina Małopolska, a na drzewach gatunków liściastych – krainy: Sudecka, Śląska i Karpacka.

      W porównaniu do 2016 r. odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń przypadających na 1 drzewo w sześciu krainach, natomiast spadek – w Krainie Sudeckiej i Krainie Karpackiej. Wykonana analiza trendów dla okresu 2013-2017 wykazała podobną prawidłowość, wzrost stwierdzono w 6 krainach, a brak trendu w dwóch (Sudecka i Karpacka) (tab. 5).

      Pomiędzy regionalnymi dyrekcjami LP zróżnicowanie średniej liczby uszkodzeń przypadającej na jedno drzewo było większe niż pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi – od 0,60 (RDLP w Pile) do 1,70 (RDLP w Krośnie). Mniejsza niż przeciętna dla całej Polski liczba uszkodzeń na 1 drzewie (0,97 uszkodzenia/drzewo) wystąpiła w dziewięciu rdLP (Katowice, Lublin, Olsztyn, Piła, Poznań, Szczecin, Szczecinek, Toruń i Zielona Góra), w pozostałych rdLP oraz w parkach narodowych była wyższa i przekraczała wartość 1. W czternastu rdLP w 2016 r. w porównaniu do 2015 r. odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na 1 drzewie, zaś jedynie w trzech rdLP – spadek. Największą średnią liczbą uszkodzeń na jednym drzewie cechowały się sosny w RDLP w Białymstoku i RDLP w Łodzi (odpowiednio: 0,99 i 0,91 uszkodzenia/drzewo), świerki i jodły w RDLP w Łodzi (odpowiednio: 1,67 i 1,75 uszkodzenia/drzewo). W przypadku dębu we wszystkich rdLP średnia liczba uszkodzeń na jednym drzewie przekraczała wartość 1,0, w sześciu rdLP zawierała się w przedziale od 1,51 do 2,0 uszkodzeń/drzewo, natomiast w trzech rdLP (w Krośnie, Szczecinie i Zielonej Górze) oraz w parkach narodowych osiągała wartość powyżej 2,0 uszkodzeń/drzewo. W przypadku buka i brzozy najwięcej uszkodzeń występujących na 1 drzewie stwierdzono w rdLP w Krośnie i Szczecinie (odpowiednio 1,76 i 1,58 oraz 2,18 i 1,97 uszkodzenia/drzewo). Najwięcej uszkodzeń na olszach stwierdzono w rdLP w Krośnie, Gdańsku, Wrocławiu i Krakowie (1,91, 1,86, 1,81 i 1,80 uszkodzenia/drzewo). Wykonana analiza trendów wykazała, że w 8 rdLP (w Białymstoku, Lublinie, Pile, Szczecinie, Szczecinku, Toruniu, Wrocławiu i Radomiu) oraz w parkach narodowych w latach 2013-2017 następował wzrost średniej liczby uszkodzeń na jednym drzewie, natomiast w pozostałych rdLP nie stwierdzono trendu zmian nasilenia występowania uszkodzeń drzew.

      Na charakter występujących zagrożeń wskazuje zestawienie najczęściej stwierdzanych lokalizacji i symptomów uszkodzeń zarejestrowanych dla danego drzewa oraz związanych z nimi czynników sprawczych w układzie poszczególnych gatunków drzew (tab. 6)

      Lokalizacja uszkodzeń w obrębie drzewa

      Uwzględniając podział na części morfologiczne drzew (korzenie i szyja korzeniowa, strzała, gałęzie, pędy i pączki oraz igły i liście), najczęściej wskazywanym miejscem położenia symptomów była strzała (43,6% wszystkich wskazanych lokalizacji uszkodzeń), w tym przede wszystkim „pień pomiędzy szyją korzeniową i koroną” (28,4%), oraz liście lub igły – 41,4% (tab. 6). Udział gałęzi, pędów i pączków oraz korzeni i szyi korzeniowej, jako miejsc występowania uszkodzeń, był dużo mniejszy (odpowiednio: 11,2% i 3,8% wszystkich lokalizacji uszkodzeń).

      Wśród gatunków iglastych najczęściej występującą lokalizacją występowania uszkodzeń była strzała, zaś wśród gatunków liściastych – liście. W przypadku sosny poza strzałą uszkodzenia występowały licznie na igłach (8,5%) i nieco mniej licznie na gałęziach, pędach i pączkach (6,1%). Podobne proporcje występowały u świerka, jodły i iglastych gatunków domieszkowych. Strzała była drugim pod względem udziału miejscem występowania uszkodzeń u wszystkich monitorowanych gatunków liściastych. Najmniejszym udziałem lokalizacji uszkodzeń zarówno gatunków iglastych, jak i liściastych cechowały się korzenie i szyja korzeniowa.

      Symptomy uszkodzeń

      Najczęściej identyfikowanymi symptomami uszkodzeń w przypadku wszystkich gatunków razem oraz wszystkich gatunków liściastych był „ubytek igieł/liści” (35,9% wszystkich stwierdzonych uszkodzeń oraz od 38,6% uszkodzeń u buka do 69,0% uszkodzeń u olszy). Znaczący był również udział „deformacji” (21,6% wszystkich uszkodzeń), które przeważały u sosny, jodły i domieszkowych gatunków iglastych (odpowiednio 33,6%, 26,1% i 20,1% wszystkich uszkodzeń). Dominującym symptomem uszkodzenia w przypadku świerka był symptom „wycieki żywicy” (23,1% stwierdzonych uszkodzeń). Mniejszymi udziałami cechowały się „rany” (9,8%), których udział był wysoki w przypadku świerka, buka i jodły (odpowiednio 21,4%, 17,3% i 17,1%), a także drzewa „pochylone” (7,7%) i „martwe, obumierające gałęzie” (6,0% wszystkich symptomów uszkodzeń). Udział pozostałych symptomów był znacząco niższy i zawierał się w przedziale od 5,1% do 0,1%.

      Czynniki sprawcze

      Spośród wyróżnionych kategorii czynników sprawczych uszkodzeń drzew najwyższy udział (poza kategorią „badano, nie zidentyfikowano” stanowiącą 28,6% wszystkich przypadków – tab. 6), miały „owady” (27,9%) oraz „konkurencja i inne czynniki” (24,0%, z czego większość stanowi podkategoria „konkurencja”) (ryc. 13). Znacznie rzadziej wskazywano na „grzyby” (6,9%), „bezpośrednie oddziaływanie człowieka” (5,8%) oraz „czynniki abiotyczne” (5,3%).

      „Konkurencja i inne czynniki” odpowiadały za 37,2% wszystkich uszkodzeń sosny, 23,9% uszkodzeń jodły, 23,6% uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych oraz 23,3% uszkodzeń świerka. W odniesieniu do gatunków liściastych udział tego czynnika sprawczego był znacząco mniejszy, najwyższą wartość osiągając dla brzozy (17,4%). „Owady” stanowiły najczęściej wymienianą kategorię czynników sprawczych w przypadku uszkodzeń olszy (64,1%), brzozy (49,7%), dębu (46,4%), domieszkowych gatunków liściastych (43,0%) i buka (38,4%) – tab. 6. Wśród sprawców uszkodzeń wywołanych przez owady u wszystkich gatunków liściastych dominowały foliofagi, natomiast w przypadku sosny i świerka przeważały kambiofagi (tzw. szkodniki wtórne, uszkadzające pień, gałęzie i pędy), zaś w przypadku jodły – owady ssące.

      „Grzyby” miały znaczny udział, jako przyczyna uszkodzeń drzew w przypadku jodły (23,1%), mniejszy w przypadku dębu (15,6%), buka (12,7%) oraz domieszkowych gatunków liściastych (10,5%), natomiast „bezpośrednie działanie człowieka” w odniesieniu do domieszkowych gatunków iglastych (12,5%), buka (10,7%) i świerka (9,9%). Pozostałe kategorie czynników sprawczych nie miały znaczącego udziału w powstawaniu uszkodzeń poszczególnych gatunków drzew.

      Odsetek drzew, dla których pomimo wykonanej oceny nie udało się określić czynnika sprawczego, wynosił w 2017 roku 28,6% i był o 2,5% mniejszy niż w roku 2016. Udział uszkodzeń „badano, nie zidentyfikowano” w przypadku gatunków iglastych, zawierał się w przedziale od 31,2% do 43,1%. W odniesieniu do gatunków liściastych niezidentyfikowanych czynników sprawczych było znacząco mniej – od 14,9% do 23,7%.

      W 2017 r. odnotowano ponad 70,4% drzew z uszkodzeniami. Najwięcej uszkodzeń wśród gatunków liściastych występowało na dębach i olszach, wśród gatunków iglastych – na świerku (odpowiednio: 1,6, 1,47 i 1,03 uszkodzeń na jednym drzewie).

      W 2017 r. w porównaniu do roku poprzedniego udział drzew nieuszkodzonych wyraźnie zmniejszył się w przypadku wszystkich głównych gatunków lasotwórczych.

      Układ najczęściej występujących lokalizacji, symptomów i czynników sprawczych uszkodzeń w 2017 r. był podobny jak w latach poprzednich.

      Najczęściej uszkadzanymi organami drzew iglastych był pień od szyi korzeniowej do podstawy korony, zaś gatunków liściastych – liście.

      Najczęściej występujące symptomy uszkodzeń to „ubytek liści/igieł” (35,9% wszystkich uszkodzeń oraz od 38,6% uszkodzeń u buka do 69,0% uszkodzeń u olszy). W przypadku sosny, jodły i domieszkowych gatunków iglastych najczęściej występowały „deformacje” (odpowiednio: 32,0% i 27,3% uszkodzeń), a w przypadku świerka – „wycieki żywicy” (23,1% uszkodzeń).

      Wśród zidentyfikowanych czynników sprawczych najczęściej rejestrowano „owady” (27,9%) oraz „konkurencję i inne czynniki” (24,0%). Wśród owadów dominowały foliofagi, uszkadzające w największym stopniu gatunki liściaste.

      Nastąpiła znacząca poprawa identyfikowania przyczyn występujących uszkodzeń (o ponad 2,5%) w porównaniu do roku 2016.

3.

Wpływ warunków pogodowych na zdrowotność drzewostanów

4.

Susze na terenie Polski w latach 2010-2017 i ich wpływ na defoliację

II.

Badania na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego (SPO MI)

5.

Wielkość depozytu wnoszonego z opadami atmosferycznymi

6.

Poziom koncentracji NO₂ i SO₂ w powietrzu

7.

Opady podkoronowe oraz roztwory glebowe

Literatura